Effectief en efficiënt formatief beoordelen: strategieën voor succes in het onderwijs

Geplaatst op 14 augustus 2024

Formatief beoordelen is een benadering van evaluatie die gericht is op het verbeteren van het leerproces door voortdurende feedback en aanpassingen. In tegenstelling tot summatieve beoordeling, die gericht is op het geven van een eindcijfer of -beoordeling, richt formatief beoordelen zich op het ondersteunen van leerlingen tijdens hun leertraject. Dit artikel onderzoekt hoe formatief beoordelen effectief en efficiënt kan worden ingezet in het onderwijs, en biedt praktische strategieën en tips voor het optimaliseren van deze benadering.

Wat is Formatief Beoordelen?

Formatief beoordelen verwijst naar een evaluatieproces dat is ontworpen om zowel leraren als leerlingen te voorzien van feedback die het leerproces bevordert. Het doel van formatief beoordelen is om de sterke punten en de ontwikkelpunten van leerlingen te identificeren en hen te helpen hun prestaties te verbeteren voordat een eindbeoordeling wordt gegeven. Dit type beoordeling is continu en informeel, en kan verschillende vormen aannemen, zoals feedback op opdrachten, peer reviews, en zelfevaluatie.

Voordelen van Formatief Beoordelen

1. Verbetering van Leerprestaties

   • Gerichte Feedback: Formatieve beoordeling biedt leerlingen specifieke en opbouwende feedback over hun prestaties. Dit helpt hen om te begrijpen wat goed gaat en welke gebieden verbetering behoeven.
   • Aanpassing van Onderwijsstrategieën: Leraren kunnen hun instructies en strategieën aanpassen op basis van de feedback die zij ontvangen van leerlingen. Dit zorgt ervoor dat de lesstof beter aansluit bij de behoeften van de leerlingen.

2. Verhoogde Leerbetrokkenheid

   • Actieve Participatie: Door leerlingen te betrekken bij het evaluatieproces, zoals door zelfbeoordeling en peer reviews, wordt hun betrokkenheid vergroot. Ze krijgen meer verantwoordelijkheid voor hun eigen leerproces en worden actiever betrokken bij hun eigen ontwikkeling.
   • Motivatie en Zelfvertrouwen: Positieve en constructieve feedback kan de motivatie en het zelfvertrouwen van leerlingen verhogen. Het helpt hen om hun voortgang te zien en moedigt hen aan om door te gaan met leren en verbeteren.

3. Continu Leerproces

   • Regelmatige Evaluatie: Formatief beoordelen zorgt voor een continu evaluatieproces, waarbij leerlingen regelmatig feedback krijgen en hun leerdoelen kunnen bijstellen. Dit leidt tot een meer dynamisch en adaptief leerproces.
   • Oplossen van Problemen: Door vroegtijdig problemen te identificeren en aan te pakken, kunnen leerlingen op tijd de nodige hulp krijgen om eventuele hindernissen in hun leerproces te overwinnen.

Strategieën voor Effectief Formatief Beoordelen

1. Stel Duidelijke Leerdoelen

   • Specificiteit: Zorg ervoor dat de leerdoelen duidelijk en specifiek zijn. Leerlingen moeten precies weten wat van hen wordt verwacht en welke criteria worden gebruikt om hun prestaties te evalueren.
   • Transparantie: Communiceer de leerdoelen en beoordelingscriteria openlijk met de leerlingen. Dit helpt hen om gericht te werken aan hun leerdoelen en de feedback effectief te gebruiken.

2. Gebruik Diverse Beoordelingsmethoden

   • Feedback op Opdrachten: Geef gerichte feedback op huiswerk en klasopdrachten. Zorg ervoor dat de feedback constructief en bruikbaar is, met concrete suggesties voor verbetering.
   • Peer Reviews: Moedig leerlingen aan om elkaars werk te beoordelen. Dit kan niet alleen waardevolle inzichten bieden, maar ook helpen bij het ontwikkelen van kritisch denken en evaluatievaardigheden.
   • Zelfevaluatie: Laat leerlingen regelmatig zelfevaluaties uitvoeren. Dit bevordert zelfreflectie en helpt hen om hun eigen sterke en zwakke punten te identificeren.

3. Integreer Technologie

   • Digitale Tools: Maak gebruik van digitale tools en platforms die feedback en beoordeling vergemakkelijken. Online platforms kunnen het proces van het geven en ontvangen van feedback efficiënter maken en toegang bieden tot aanvullende leermaterialen.
   • E-Portfolios: Gebruik e-portfolios om de voortgang van leerlingen bij te houden en te monitoren. E-portfolios stellen leerlingen in staat om hun werk en vooruitgang te documenteren en reflecteren op hun leerproces.

4. Plan Regelmatige Feedbackmomenten

   • Frequentie: Zorg voor regelmatige feedbackmomenten in de lesplanning. Dit kan bestaan uit wekelijkse check-ins, tussentijdse beoordelingen of korte feedbacksessies.
   • Timing: Geef feedback op tijd, zodat leerlingen de gelegenheid hebben om de opmerkingen te verwerken en hun aanpak te verbeteren voordat de volgende beoordeling plaatsvindt.

5. Maak Feedback Actiegericht

   • Concrete Suggesties: Geef concrete en haalbare suggesties voor verbetering. Vermijd vage opmerkingen en focus op specifieke acties die leerlingen kunnen ondernemen om hun prestaties te verbeteren.
   • Positieve Bekrachtiging: Begin met het benadrukken van wat goed gaat voordat je verbeterpunten aanreikt. Dit helpt om een positieve leerhouding te bevorderen en maakt het makkelijker voor leerlingen om de feedback te accepteren en toe te passen.

Efficiëntie in Formatief Beoordelen

1. Gebruik Tijdsefficiënte Methoden

   • Checklist en Rubrics: Gebruik checklists en beoordelingsrubrics om het beoordelingsproces te versnellen en te standaardiseren. Dit helpt bij het snel en efficiënt geven van feedback op basis van vastgestelde criteria.
   • Template Feedback: Ontwikkel sjablonen voor veelvoorkomende feedbackpunten die je kunt aanpassen aan de specifieke situatie van elke leerling. Dit bespaart tijd en zorgt voor consistentie in de feedback.

2. Optimaliseer Leerlingengagement

   • Zelfevaluatie Tools: Gebruik tools en vragenlijsten waarmee leerlingen zelfstandig hun voortgang kunnen monitoren en evalueren. Dit vermindert de noodzaak voor voortdurende handmatige feedback van de leraar en bevordert zelfsturing.
   • Automatisering: Maak gebruik van automatisering waar mogelijk, zoals online quizzen en automatische beoordelingssystemen, om administratieve taken te verminderen en meer tijd te besteden aan persoonlijke feedback.

Praktijkvoorbeelden van Effectieve Formatieve Beoordeling

1. Feedbackloops in de Klas

   • Voorbeeld: Een docent in het voortgezet onderwijs implementeerde wekelijkse feedbackloops waarin leerlingen hun werk in peer-groepen bespraken en feedback gaven. Dit resulteerde in een significante verbetering van de leerresultaten doordat leerlingen zowel van elkaar leerden als meer verantwoordelijkheid namen voor hun eigen leerproces.

2. Gebruik van Digitale Tools

   • Voorbeeld: Een basisschool maakte gebruik van digitale leerplatforms waarmee leerlingen onmiddellijk feedback konden ontvangen op hun opdrachten. De snelheid van feedback en de mogelijkheid om direct aanpassingen te maken, leidde tot verbeterde prestaties en een grotere betrokkenheid van leerlingen.

Aanbevelingen voor Implementatie

1. Begin met Pilotprojecten

   • Probeer Nieuwe Methoden: Start met pilotprojecten om nieuwe formatieve beoordelingsstrategieën te testen en te evalueren. Dit kan helpen bij het identificeren van effectieve benaderingen en het verfijnen van je aanpak voordat je deze op grotere schaal implementeert.

2. Bied Professionele Ontwikkeling

   • Training voor Leraren: Zorg voor training en professionele ontwikkeling voor leraren over formatieve beoordelingsmethoden en technologie. Dit helpt hen om de technieken effectief toe te passen en de voordelen van formatief beoordelen te maximaliseren.

3. Evalueer en Pas Aan

   • Regelmatige Evaluatie: Evalueer regelmatig de effectiviteit van formatieve beoordelingsstrategieën en verzamel feedback van leerlingen en collega’s. Gebruik deze informatie om je aanpak te verbeteren en aan te passen aan de behoeften van de leerlingen.

Conclusie

Effectief en efficiënt formatief beoordelen is essentieel voor het verbeteren van leerresultaten en het bevorderen van een positieve leeromgeving. Door duidelijke leerdoelen te stellen, diverse beoordelingsmethoden te gebruiken, technologie te integreren, en regelmatige feedbackmomenten te plannen, kunnen leraren de voordelen van formatief beoordelen optimaal benutten. Het implementeren van tijdsefficiënte strategieën en het betrekken van leerlingen bij het evaluatieproces zijn cruciaal voor het succes van formatieve beoordeling. Met een doordachte aanpak en voortdurende evaluatie kunnen leraren bijdragen aan het ontwikkelen van sterke leerresultaten en een positieve leerervaring voor alle leerlingen.

Geraadpleegde bronnen

• Bij het schrijven van dit antwoord is veel gebruik gemaakt van twee reviewstudies die gedaan zijn over formatief toetsen van Gulikers en Baartman (2017) en Sluijsmans, Joosten-ten Brinke, en Van der Vleuten (2013).
• Baartman, L., & Gulikers, J. (2014). Beoordeling als fundament van goed beroepsonderwijs: een analyse van 11 toetsprogramma’s in het mbo en hbo. Pedagogische Studiën, 91, 54-68.
• Bennett, R. E. (2011). Formative assessment: A critical review. Assessment in Education: Principles, Policy & Practice, 18(1), 5-25.
• Clark, I. (2012). Formative assessment: Assessment is for self-regulated learning. Educational Psychology Review, 24(2), 205-249.
• Dunn, K. E., & Mulvenon, S. W. (2009). A critical review of research on formative assessment: The limited scientific evidence on the impact of formative assessment in education. Practical Assessment, Research & Evaluation, 14, 1-11.
• Gulikers, J., & Baartman, L. (2017). Doelgericht professionaliseren: formatieve toetspraktijken met effect! Wat DOET de docent in de klas? Wageningen University & Research/Hogeschool Utrecht, eindrapport overzichtsstudie NRO-PPO (NWO-projectnummer: 405-15-722.) Vindplaats voor de online versie en extra materiaal: https://www.nro.nl/nro-projecten-vinden/?projectid=405-15-722-doelgericht-professionaliseren-formatieve-toetscompetenties-met-effect.
• Hattie, J., & Timperley, H. (2007). The Power of Feedback. Review of Educational Research, 77(1), 81-112. doi: 10.3102/003465430298487
• Herman, J., Osmundson, E., Dai, Y., Ringstaff, C., & Timms, M. (2015). Investigating the dynamics of formative assessment: Relationships between teacher knowledge, assessment practice and learning. Assessment in Education: Principles, Policy and Practice, 22(3), 344-367.
• Sluijsmans, D. M. A., Joosten-ten Brinke, D., & Van der Vleuten, C. P. M. (2013). Toetsen met leerwaarde. Een reviewstudie naar effectieve kenmerken van formatief toetsen. NWO-PROO 411-11-697. Den Haag: NWO.
• Williams, D., (2011). What is assessment for learning? Studies in Educational Evaluation, 37, 3-14.
• Williams, D. (2013). Cijfers geven werkt niet. Meppel: Ten Brink/Didactief. Dit is een vertaalde en ingekorte versie van het boek ‘Embedded Formative Assessment’, dat Dylan Wiliam in 2011 schreef.

Meer weten?

• Gulikers, J., & Baartman, L. (2017). Doelgericht professionaliseren: formatieve toetspraktijken met effect! Wat DOET de docent in de klas? Wageningen University & Research/Hogeschool Utrecht, eindrapport overzichtsstudie NRO-PPO (NWO-projectnummer: 405-15-722.) Vindplaats voor de online versie en extra materiaal: https://www.nro.nl/nro-projecten-vinden/?projectid=405-15-722-doelgericht-professionaliseren-formatieve-toetscompetenties-met-effect.
• Gulikers, J., & Baartman, L. (2017). Doorpakken met formatief toetsen. Hoe kun je beter formatief evalueren? Doorloop een samenhangende cyclus, vanuit leerdoelen en met gerichte feedback. Didactief, 47. Nr. 9. 24-25. Deze publicatie is ook online te raadplegen. Vindplaats: https://didactiefonline.nl/artikel/doorpakken-met-formatief-toetsen.
• Schildkamp, K., Heitink, M., van der Kleij, F.Hoogland, I., Dijkstra, A., Kippers, W. & Veldkamp, B. (2014). Voorwaarden voor effectieve formatieve toetsing. Een praktische review. PPO-NRO 405-14-534. Den Haag: NRO. Deze publicatie is ook online te raadplegen. Vindplaats: https://research.utwente.nl/en/publications/voorwaarden-voor-effectieve-formatieve-toetsing-een-praktische-review.
• Vermaas, J. (2011). Opbrengst gericht werken en het vakmanschap van de leraar. Den Haag: School aan zet. Deze publicatie is ook online te raadplegen: http://www.schoolaanzet.nl/uploads/tx_sazcontent/Publicatie_opbrengstgericht_werken_en_vakmanschap_leraar.pdf
• Williams, D. (2013). Cijfers geven werkt niet. Meppel: Ten Brink/Didactief. Dit is een vertaalde en ingekorte versie van het boek ‘Embedded Formative Assessment’, dat Dylan Wiliam in 2011 schreef.