Executieve functies in de klas

>> Executieve functies in de klas direct bestellen.

Waarom zijn sommige leerlingen bijna nooit op tijd klaar? Waarom zijn sommige kinderen zo rommelig en chaotisch? Maar vooral: Hoe help je deze leerlingen, terwijl jij je handen vol hebt? Hierover gaat het in het boek Executieve functies versterken op school van Joyce Cooper-Kahn en Margaret Foster.

Opbouw

Het boek is opgebouwd uit twee delen:

• Deel 1: Executieve functies, de basis. Dit deel bevat een eenvoudige, toepasbare uitleg over de executieve functies.
• Deel 2: Interventies die de executieve functies versterken. Dit deel behandelt praktische hulpmiddelen en strategieën voor leerlingen met zwakke executieve functies. 

Wat zijn executieve functies?

Inzicht in de executieve functies helpt om de structuur en routines in de les aan te passen, zodat de leerlingen succesvoller zijn en zelfstandiger worden. Maar… wat zijn de executieve functies precies?

De auteurs geven de volgende definitie van executieve functies: ‘De term executieve functies is een containerbegrip voor de mentale processen die een superviserende rol hebben bij het denken en het gedrag. Ze omvatten een aantal functies met een neurologische basis, die samenwerken bij het leiden en coördineren van onze inspanningen om een doel te bereiken.’  (p.23) 

Simpel gezegd: dankzij deze functies kan je plannen, strategieën bedenken, starten met een taak, een stapsgewijze aanpak volgen, effectief reageren op problemen en veranderingen, je impulsen beheersen en ondertussen het einddoel in de gaten houden.

Goede executieve functies kun je vergelijken met fietsen. Je hebt er alle basisvaardigheden voor nodig: trappen, sturen, remmen. Één vaardigheid op zich zorgt nog niet voor een vloeiende rit. Sterker nog: als een vaardigheid niet goed werkt, geeft het problemen. De kernvaardigheden moeten dus samenwerken voor een soepel en effectief functioneren.

De executieve functies kun je onderverdelen in ‘koude’ en ‘warme’ functies:

• De ‘koude’ functies gaan over het denken.  Bijvoorbeeld: plannen, organiseren, initiatief nemen, werkgeheugen, taakmonitoring. 
• De ‘warme’ functies gaan over gedrag en emotie. Bijvoorbeeld: inhibitie, emotieregulatie, flexibiliteit en gedragsevaluatie.

De natuurlijke ontwikkeling van de hersenen zorgen samen met instructies en oefenmogelijkheden voor goede executieve functies. In de vroege ontwikkeling wordt de basis gelegd voor de verschillende componenten van de executieve functies. In de latere ontwikkeling neemt de  onderlinge coördinatie toe, waardoor de leerlingen complexere taken aankunnen en efficiënt kunnen werken.

Zwakke executieve functies: een beschrijving, geen diagnose

Executieve functies verschillen per persoon. Iedereen heeft een ander profiel van sterke en zwakke functies. Een normale variatie is niets bijzonders. Binnen deze variatie hebben sommige kinderen meer hulp nodig bij het aanleren van betere leergewoontes.

Het verbeteren van de structuur in het klaslokaal kan deze kinderen enorm helpen. Verderop gaat het over het ‘EF-slimme klaslokaal’. 

Maar sommige leerlingen hebben echt problemen op het gebied van de executieve functies. Vaak (niet altijd!) spelen er dan ook andere problemen.

Sommige tijdelijk, andere levenslang. Deze problemen kunnen de (ontwikkeling van de) executieve functies aantasten. Voorbeelden van problemen die invloed kunnen hebben:

• Ontwikkelingsstoornissen. ADHD, autisme spectrum stoornissen (ASS) en specifieke leerstoornissen.
• Acute en chronische stress.
• Depressie, angst en andere psychiatrische stoornissen.
• En nog meer minder bekende stoornissen. 

Slechte instructie kan ook invloed hebben op de gezonde ontwikkeling van de executieve functies. 

Leefstijl en executieve functies

Verder noemen de auteurs het belang van gezonde gewoontes. Slaaptekort, te weinig beweging en slechte voeding zullen de problemen verergeren. Soms kan dat nét het verschil betekenen tussen voldoende of goede prestaties.

Een positieve invloed op aandacht en geheugencapaciteit is het zijn in de natuur of zelfs alleen al het kijken naar de natuur door een raam. Televisie kijken komt er in dit onderzoek niet best af. Het is een afleidende activiteit, geen activiteit die reflectie stimuleert.

Diagnostiek van zwakke executieve functies

Bij een onderzoek naar de executieve functies hoort het vaststellen van het patroon en de ernst van de problemen. Deze problemen moeten in een bredere context worden geplaatst. In een goed onderzoek wordt ook gekeken naar mogelijke comorbiditeit (d.w.z. het samengaan met andere problemen).  En de onderzoeker kijkt niet alleen naar de zwakheden, maar ook naar de krachten van de leerling.

Het is van belang dat het onderzoek ook een beoordeling bevat van het dagelijks functioneren. Want een leerling goed kan scoren op een een-op-een-test, maar in het dagelijks leven toch problemen kan hebben met de executieve functies.

Het EF-slimme klaslokaal

Dit hoofdstuk richt zich op de volgende doelen:

• Klascultuur.
• Planningsinstructies.
• Klasroutines.
• Inrichting van het lokaal.

Maar eerst staan de auteurs stil bij afstemmingsinstrumenten, de basisbegrippen die de prestaties van de leerlingen verbeteren. Dit zijn:

• Plannen van plannen. Werk niet harder, maar slimmer.
• Herhalen. Herhaalde oefening bouwt het langetermijngeheugen en ontwikkelt automatismen voor routines.
• Tijd toewijzen. Er is soms maar twee minuten tijd nodig om een leerling te helpen met zelfreflectie. Maar… je moet die tijd wel vrijmaken.
• Denkhouding. Dit zijn de aannames, verwachtingen en overtuigingen over onszelf en anderen. Zij sturen ons gedrag en de interacties. Ze zijn sterk en moeilijk te verhullen.

Met planning, tijd, herhaling en denkhouding kun je jouw lesmethode en lokaal afstemmen op de executieve behoeften van de leerlingen.

Klascultuur

In een EF-slimme klas bestaat de cultuur uit de volgende drie elementen:

• Elk kind krijgt de kans om veilig te oefenen en fouten te maken.
• In de beoordeling is rekening gehouden met oefening en prestatie.
• Vier-op-één feedback. Gedrag verbetert het meest als er vier positieve commentaren t.o.v. een kritische noot staan.

Planning

Houdt er rekening mee: Als de inhoud moeilijk is, moet de executieve uitdaging kleiner zijn. Als de stof (redelijk) bekend is, kan je moeilijkere werkvormen gebruiken. 

Klasroutines

Dit gedeelte bevat praktische informatie over de volgende klasroutines:

• Inlooproutines.
• Overgangsroutines.
• Instructieroutines.
• Routines voor projecten en leren voor een toets.

Inrichting van het lokaal

Schik het meubilair en het materiaal zó dat het optimaal is voor instructie en oefening. Stel jezelf de volgende vragen:

• Is de inrichting ordelijk, doelmatig en toegankelijk?
• Zijn de benodigde materialen binnen handbereik en is de rest opgeborgen?
• Versterkt het meubilair de natuurlijke stroom tijdens overgangen?

Als je jouw leerlingen coacht bij het ontwikkelen van hun executieve functies, kun je ze begeleiden op weg naar meer succes en zo kun je hun zelfvertrouwen vergroten.

Interventies

Zelfs een EF-slim klaslokaal helpt voor sommige kinderen niet voldoende. Zij hebben specifieke strategieën nodig. Deze interventies zijn onderverdeelt in 5 categorieën:

• Agenda’s. Dit is het belangrijkste instrument voor leerlingen met executieve functies. Leer er goed gebruik van maken.
• Materiaal.
• Lezen.
• Schrijven.
• Rekenen.

In dit hoofdstuk staan per onderdeel een aantal interventies beschreven. Erg praktisch.

De EF-slimme school

Schoolleiding en leerkrachten moeten goed samenwerken bij de implementatie van effectieve veranderingen in de hele school. Efficiënte teamvergaderingen zijn essentieel.  Online bronnen en boeken kunnen helpen als verdieping.
Verder komen het volgende aan bod:

• H.6 Hoe de specialist kan helpen.
• H.7 Plannen voor verandering.
• Conclusie: Laat alle leerlingen opbloeien
• Bijlage A: top 3 voorzieningen bij problemen met de executieve functies.
• Bijlage B: verwijzing naar de site van Hogrefe voor werkbladen.

Aan het einde van elk hoofdstuk staan reflectievragen. Door deze vragen te beantwoorden, komt de stof weer even helder voor de geest. En blijft het beter hangen. Dat is ook de gedachte erachter.

Bestellen

N.a.v. Joyce Cooper-Kahn en Margaret Foster, Executieve functies versterken op school, Uitgeverij Hogrefe 2014, 160 blz., ISBN 978 90 79729 88 3, € 19,90. Het boek is te bestellen via

Bestellen

Het boek Executieve functies in de klas is te bestellen via: