Grotere leerwinst door begeleiding leerkrachten bij gebruik formatieve toetsen

Als leerkrachten in het reken-wiskundeonderwijs op de basisschool worden ondersteund bij het gebruik van formatieve toetstechnieken presteren de leerlingen beter. Dit blijkt uit onderzoek van de Universiteit Utrecht. Formatieve toetsen laten zien wat leerlingen al kennen en kunnen, zodat leerkrachten hun onderwijs daarop kunnen aanpassen.

Formatief toetsen bij rekenen

In het rekenen-wiskundeonderwijs is het al heel gebruikelijk om formatieve toetsvormen toe te passen. Uit een vragenlijst onder ruim 1000 leraren blijkt dat zij formatieve toetsen vaker gebruiken dan summatieve toetsen, die vooral bedoeld zijn om een cijfer te geven.

"Een formatieve toetsvorm is bijvoorbeeld werk van leerlingen nakijken om op basis daarvan nieuwe instructie te geven", vertelt Michiel Veldhuis die op 24 juni op dit onderwerp promoveert aan de Universiteit Utrecht.

"Leraren doen echter nog weinig met nieuwe inzichten over toetsen. Ze gebruiken bijvoorbeeld nauwelijks opgaven waarin leerlingen kunnen laten zien wat ze al weten."

Voorwaarden effectief formatief toetsen

Dat leraren weinig doen met de nieuwe inzichten over toetsen is jammer, gezien ander onderzoek waaruit blijkt dat formatieve toetsen effectief zijn als zij voldoen aan enkele voorwaarden. Onder die voorwaarden zijn het doel dat leraren hebben met het toetsen, de keuze van de methode van toetsen en de verwachte uitkomsten van de toetsen.

Daarnaast speelt ook de toetsbekwaamheid van leraren en het vormgeven van professionalisering, het stimuleren van een onderzoekende houding tegenover de eigen onderwijspraktijk en het vormgeven van een leergemeenschap onder leraren een grote rol in de effectiviteit van formatief toetsen. Een stap op weg voor leraren is de beantwoording van de ‘waarom’vraag voor het gebruik van formatieve toetsen.

Leerwinst

Om de toetspraktijk te verbeteren, hebben de onderzoekers een set formatieve toetstechnieken ontwikkeld voor het reken-wiskundeonderwijs in groep 5. In een onderzoek is gekeken of deze toetstechnieken effectief zijn. Daartoe werden leerkrachten in drie workshops van een uur begeleid in het gebruik van de technieken. De leerlingen van deze leerkrachten bleken na een half jaar, tussen medio en eind groep 5, acht punten vooruit te zijn gegaan op het Cito-leerlingvolgsysteem. De leerlingen uit de controlegroepen gingen ruim vijf punten vooruit.

Begeleiding leraren

Leerkrachten daarbij ondersteuning bieden blijkt belangrijk. De leerkrachten die drie werkgroepen volgden, konden de technieken met collega’s bespreken en erop reflecteren. Alleen hún leerlingen boekten extra leerwinst.

"De toetstechnieken in een boekje beschrijven en dat uitdelen onder leraren, werkt niet",

zegt promotor en mede-onderzoeker Marja van den Heuvel-Panhuizen.

"Leraren moeten op weg worden geholpen en vervolgens moeten zij hun ervaringen met anderen kunnen delen. Dat geeft hun vertrouwen om de toetsvormen te gebruiken."

Het gegeven dat het delen van ervaringen effectief is, blijkt ook uit eerder genoemd ander onderzoek. Het vormgeven van een leergemeenschap onder leraren is een van de voorwaarden voor effectief formatief toetsen.

Leuk! Rekenspelletjes doen

De onderzoekers hebben bewust korte, makkelijk te gebruiken toetstechnieken ontwikkeld, die dicht tegen de gangbare rekenen-wiskundemethodes aanzitten. "We hebben geen vast protocol gemaakt", vertelt Veldhuis,

"maar hun werkvormen gegeven die zij zelf konden aanpassen aan de praktijk.

De leerkrachten bedachten variaties op wat wij hun aanreikten. Zowel leraren als leerlingen vonden het leuk om met deze technieken te werken. De kinderen vroegen regelmatig wanneer ze weer rekenspelletjes gingen doen."

Enthousiaste toetsers

"Ten slotte hebben we onderzocht wat voor toetsgedrag leraren laten zien. Op basis van antwoorden uit de eerder genoemde vragenlijst, hebben we vier toetsprofielen van leraren gemaakt."

• De grootste groep leerkrachten hoorde bij het profiel van de mainstream toetsers (ruim 35 procent). Dat zijn de leraren die rechttoe rechtaan gebruikmaken van zowel formatieve als summatieve toetsen.
• Dan is er de groep enthousiaste toetsers, die veel en bewust gebruikmaken van verschillende soorten toetsen.
• De derde groep zijn de minder enthousiasten, die toetsen niet zo nuttig vinden en ze dus ook niet zo vaak afnemen.

De laatste groep zijn de alternatieve toetsers, die toetsen noch belangrijk noch nuttig vinden, maar wel zelf toetsen maken en aanpassen. "Deze profielen helpen om begeleiding op maat te kunnen bieden", besluit Veldhuis. Dat daar behoefte aan is, wijzen ook de genoemde andere onderzoeken uit.

Dit promotieonderzoek maakt deel uit van het project Improving Classroom Assessment uit het onderzoeksprogramma Rekenen in het primair onderwijs.

Bronnen

• Veldhuis, M. (2015). Improving classroom assessment in primary mathematics education. FIsme Scientific Library, 90, 1-188.
• Sluijsmans, D., Joosten-Ten Brinke, D., & Vleuten, C. van der (2012). Effectieve kenmerken van formatief toetsen. Geraadpleegd op 2-1-2016 van https://wij-leren.nl/effectieve-kenmerken-formatief-toetsen.php
• Schildkamp, K., Heitinka, M., Kleij, F. van der, Hoogland, I., Dijkstra, A., Kippers, W., & Veldkamp, B. (2014). Voorwaarden voor effectieve formatieve toetsing – reviewstudie. Geraadpleegd op 2-1-2016 van https://wij-leren.nl/voorwaarden-voor-effectieve-formatieve-toetsing-reviewstudie.php
• Bij dit artikel is gebruik gemaakt van het persbericht van het NRO.