De traumasensitieve school - een andere kijk op gedragsproblemen in de klas

>> De traumasensitieve school direct bestellen.

Het is een feit dat op scholen veel meer getraumatiseerde kinderen rondlopen dan we ooit dachten. Hoe herken je hen? Hoe help je hen om te gaan met hun vaak overweldigende emoties en moeilijk gedrag? Hoe zorg je dat school een veilige omgeving voor getraumatiseerde kinderen wordt waar zij weer nieuwe positieve ervaringen opdoen? Anton Horeweg schreef er een informatief maar ook indringend boek over. In 'De Traumasensitieve school’ brengt hij zijn gespecialiseerde kennis over gedragsproblemen én over trauma's bijeen.

Veel nieuwe wetenschappelijke inzichten over trauma’s zijn verwerkt in dit boek dat zich vooral richt op het onderwijs. In zestien hoofdstukken gaat Horeweg in op trauma’s en wat het betekent om aan getraumatiseerde kinderen les te geven. Dit boek wil helpen hun gedrag te herkennen door te kijken naar de levensgeschiedenis van het kind in je klas en dat te combineren met informatie uit dit boek.

Trauma

Wat is een trauma? Hoe herken je het? Hoe uit het zich op school? Vragen die in het eerste hoofdstuk aan bod komen. Trauma betekent ‘wond’, en is een gevolg van een beschadiging. Het heeft intensieve lichamelijke effecten. Gewelddadige gebeurtenissen, een auto-ongeluk, een aardbeving, huiselijk geweld, het kan allemaal leiden tot trauma. Er is onderscheid tussen

1. Een enkelvoudig trauma (door een eenmalige heftige gebeurtenis) en
2. Chronisch trauma: de gebeurtenissen volgen elkaar op terwijl het kind van het vorige trauma nog niet hersteld is
3. Vroegkinderlijk trauma/ complex trauma

Er is veel onderzoek gedaan naar gevolgen van trauma. In studies is een duidelijk verband aangetoond tussen ingrijpende jeugdervaringen, gezondheid en gezondheidrisico’s in de volwassenheid.
Kinderen die een ingrijpende gebeurtenis meemaken (ACE) ontwikkelen niet altijd een trauma. Meer dan de helft slaagt erin om ingrijpende gebeurtenissen te verwerken. Anderen ontwikkelen een posttraumatische stressstoornis. Als kinderen de overtuiging zijn toegedaan dat zij zelf schuld hebben aan de gebeurtenis (ík verdien het, ik had wat moeten doen) hebben zij grotere kans op trauma.

Steunende volwassenen

Factoren die beschermend zijn voor het opdoen van trauma zijn: steunende volwassenen in de omgeving, consequente zorg, goede relatie met ouders.
Kinderen met trauma vertonen vaak gedrag dat functioneel was in de meegemaakte (traumatische) setting. Het gedrag dat vertoond wordt, verschilt van kind tot kind, kan gelijk optreden na de traumatische gebeurtenis of pas tijden later, en toont ook variatie in intensiviteit.
Symptonen waaraan je trauma kunt herkennen – als je weet dat een kind iets meegemaakt heeft - zijn:
1.    Herbelevingen
2.    Vermijding
3.    Verhoogde waakzaamheid
4.    Emotionele klachten

De invloed van (chronisch) trauma op het brein

We weten dankzij nieuw onderzoek heel veel over de ontwikkeling van het menselijk brein. De vroegste kinderjaren zijn heel belangrijk: voor je zesenhalf bent is 95% van je brein ontwikkeld. Het brein ontwikkelt zich altijd in een vaste volgorde: van binnen naar buiten en van achter naar voor. De normale ontwikkeling van het brein komt uitgebreid aan de orde en wat er gebeurt in het brein als die ontwikkeling verstoord wordt.
Neuronen spelen hierbij een belangrijke rol. Niet-gebruikte neuronen sterven af en veelgebruikte ‘paden’ in de hersenen worden sterker. Als je dus opgroeit in een onveilige omgeving, leer je daar bepaalde dingen niet en die zijn dus niet aanwezig in je brein. In het kader van overleven zijn andere zaken wel belangrijk en die zullen veel sterker ontwikkeld zijn. Belangrijke rol bij deze processen spelen spiegelneuronen die ons helpen gedrag van anderen te imiteren en ons in te leven in de ander.

Uit hersenscans van extreem verwaarloosde kinderen bleek dat hun brein veel kleiner is dan dat van een kind met een normale ontwikkeling. De cortex bleek kleiner.

Kinderen die getraumatiseerd zijn vertonen gedrag dat voorkomt uit het trauma. Hierop mogen ze echter niet afgerekend worden. Ze hebben juist steun, bevestiging en liefde nodig, ondanks hun gedrag.

De enige manier om het trauma te genezen is aandacht en liefde.

Trauma heeft invloed op het werkgeheugen en de concentratie. Na een traumatische gebeurtenis zijn ook dingen die al geleerd waren moeilijker bereikbaar. Tip: biedt hulp aan maar behoud hoge verwachtingen, anders passen kinderen hun gedrag hierop aan.
De meest schadelijke vorm van stress is toxische stress. Dit is stress die voortduurt, waarop geen ontspanning volgt. Deze stress zorgt voor schade in het brein. Het emotionele brein wordt soms getriggerd door een gebeurtenis uit het verleden, wat het kind opnieuw in een staat van spanning en ‘arousal’ brengt.

Traumasensitieve school

De volgende hoofdstukken (4 en 5) gaan uitgebreid in op regulatie van emoties: hoe ontwikkelt een baby zich? Hoe gaan kinderen relaties aan, hoe ontstaan traumasporen in het DNA, hoe werkt het stresssysteem? Uit onderzoeken blijkt dat hoe hoger de stress is bij een kind, hoe lastiger het wordt om niet impulsief te handelen. De stress vreet energie zodat er minder energie over blijft om te leren. Kinderen in een staat van verhoogde paraatheid kunnen gelijk heel agressief reageren als er maar iets gebeurt.

Wees je bewust van je eigen lichaam. Spiegelneuronen werken sneller dan het bewuste brein. Pas op dat je de boosheid niet overneemt in jouw lichaamstaal of mimiek.

Na de hoofdstukken over Hechting, Kindermishandeling en Risicokinderen richt het tweede deel van het boek (de hoofdstukken 8 tot 15) zich op de schoolsituatie: Hoe word je een Traumasensitieve school?

Om een traumasensitieve school te zijn of te worden moet onze kijk op leren en gedrag veranderen. In plaats van over kinderen te denken ‘wat is er mis met jou’ moet je denken: wat is er gebeurd waardoor jij zo reageert? Leerkrachten in een traumasensitieve school hoeven geen therapeuten te worden maar wel meer ondersteuners op andere gebieden dan de gebruikelijke cognitieve vakken.

Leraren zijn zich meer bewust van het ontzettend grote belang van de relatie die ze met kinderen moeten aangaan. Ze zijn zich voortdurend bewust van de enorme impact die een onveilige thuissituatie heeft op het gedrag, het leren, het aangaan van relaties en het welbevinden en zien daar een belangrijke rol voor zichzelf weggelegd.

Het vereist planmatig werken en een gestructureerd plan om met het hele team een traumasensitieve school te vormen. Het model van Cole benoemt aandachtspunten waarop schoolteams kunnen letten.

Verder is het belangrijk dat je in de klas werkt aan het versterken van veerkracht van kinderen door het langdurig opdoen van positieve ervaringen.

Niet langer traditioneel

Er zijn verschillende modellen voor traumasensitieve aanpak zoals het ARC-model (belang van hechting, zelfregulatie) en het TRUST-model.
Het is belangrijk om als traumasensitieve leerkracht anders te kijken naar gedrag. De negatieve uitingen die een kind laat zien -opstandigheid, boosheid, eigenzinnigheid - kunnen onderliggende emoties verbergen zoals wantrouwen, angst, paniek, pijn of schaamte.

De traditionele manier van lesgeven is er één van boven het kind staan en orde en gezag handhaven. Het vereist veel inzet om dit om te buigen naar een traumasensitieve respons waarbij respect en begrip voor het kind centraal staan. Veel tips worden gegeven om vanuit deze -traumasensitieve- pedagogische houding met getraumatiseerde kinderen om te gaan. In de laatste hoofdstukken is er ook aandacht voor vragen als:

• Hoe houd ik traumasensitief werken vol als het niet helpt?
• Wat is de invloed van de samenleving op school en heb ik daar invloed op?
• Hoe komt het -en hoe vóórkom je het- dat school zelf soms trauma veroorzaakt?

Het boek eindigt met een uitgebreid literatuuroverzicht, nuttige websites een woordenlijst en een register. En het slotwoord van de schrijver met zijn bevlogen oproep:

Kijk niet weg. De leerkracht kan de enige veilige persoon in het leven van een kind zijn. Niet wegkijken en er zijn. Ben jij zo’n leerkracht?

Recensie

‘Ik ben bijna jaloers dat ik het niet heb geschreven.’ Dat zei Anton Horeweg over het boek lesgeven aan getraumatiseerde kinderen (2016) Geschreven door Leony Coppens, Marthe Schneijderberg en Carina van Kregten.
En nu schreef hij dus zelf een boek over dit onderwerp.

Anton Horeweg tekent met veel empathie en vanuit zijn grote kennis de beelden van kinderen die getraumatiseerd zijn. Dat het gedrag van zulke kinderen zo uiteen kan lopen - van stil en schrikachtig tot lawaaiig en agressief - maakt het moeilijk maar ook nodig er kennis van te nemen. De emoties en het gedrag van deze kinderen kun je gemakkelijk misverstaan. Daarom is dit boek beslist een aanrader: het geeft inzicht en kan doordoor begrip kweken voor getraumatiseerde kinderen die dit begrip zo verschrikkelijk hard nodig hebben.

Door het hele boek heen vinden we veel ervaringsverhalen. Dit maakt het boek boeiend en toegankelijk. De schrijfstijl is vlot, de opbouw duidelijk.

Het vele kinderleed, de zware problematiek en de impact die het kan hebben op een heel mensenleven kan ook deprimeren. Horeweg geeft zelf in zijn voorwoord aan dat dit een ongemakkelijk boek is. Toch blijft zijn toon optimistisch en positief als het gaat over wat je als leerkracht kunt betekenen in het leven van getraumatiseerde kinderen. Het lezen van dit boek kan beslist ook een bemoediging zijn om vol te houden in de omgang met kinderen die je vaak niet lijkt te kunnen bereiken.

N.a.v. Anton Horeweg, De traumasensitieve school, een andere kijk op gedragsproblemen in de klas, Uitgeverij Lannoo, Tielt, 2018, 349 pag., te bestellen via bol.com:

Bestellen

Het boek De traumasensitieve school is te bestellen via: