Hoge werkdruk in het onderwijs is een gevolg van het huidige organisatiemodel.

De hoge werkdruk in het onderwijs is een actueel en veelbesproken thema. In allerlei richtingen worden er oplossingen gezocht. Het onderwijs loopt echter vast door de manier waarop wij het zelf organiseren. Een voorstel.

Dubbel perspectief

De inmiddels vertrouwde onderwijsweek heeft dit jaar een dubbel perspectief: een inhoudelijk en een politiek. Er is niet alleen de gebruikelijke aandacht voor ontwikkelingen in het onderwijswerk en voor de lerarenprofessie, maar ook voor het salaris en voor de ervaren werkdruk in het basisonderwijs, voor het ongenoegen en de boosheid daar. Maximale media aandacht voor het onderwijs, dat wel, maar met de verkeerde nasmaak: onderwijs is onevenredig zwaar werk en slecht betaald. Daar gaan we weer.

Hoge werkdruk

Discussie over het salaris is hier niet op zijn plaats, maar we willen wel even stilstaan bij de ervaren hoge werkdruk. Deze heeft namelijk te maken met een omstandigheid die men morgen kan veranderen: onderwijs als een proces dat vrijwel volledig is gestandaardiseerd, dat dus alleen geschikt is voor de leerlingen die aan de verwachtingen van dat systeem voldoen.

Passend onderwijs?

Passend onderwijs vraagt dat ook andere leerlingen mee mogen doen, of beter nog, dat alle leerlingen een passend onderwijsaanbod krijgen. Het probleem is dat dat per definitie niet mogelijk is in een systeem dat vraagt dat in principe alle kinderen van een bepaalde leeftijd in dezelfde tijd, langs dezelfde weg dezelfde doelen halen.

Zoiets verhoogt niet alleen de werkdruk voor leraren, maar ook voor de zeer vele leerlingen die het te snel of te langzaam gaat en die daardoor onderpresteren. Voor de leerlingen die wel aan de verwachtingen voldoen is er dus al geen passend onderwijs, laat staan voor de leerlingen met hulpvragen die wat meer aandacht en expertise vragen.

"Passend onderwijs is per definitie niet mogelijk in een systeem dat in principe van alle kinderen vraagt in dezelfde tijd, langs dezelfde weg dezelfde doelen te halen."​

Inefficiënt onderwijssysteem

De grote vraag blijft waarom we een onderwijssysteem blijven hanteren dat aantoonbaar inefficiënt en ineffectief is doordat het consequent geen rekening houdt met de grote verschillen tussen leerlingen in talent, tempo en temperament. Hoe is het mogelijk dat een systeem dat aldus elk jaar opnieuw dezelfde problemen creëert, zich moeiteloos kan handhaven, zelfs bij ook aantoonbaar toenemende diversiteit van leerlingen? Het lijkt wel met de schepping meegegeven, terwijl het onze eigen constructie is.

Waarom blijven we een onderwijssysteem hanteren dat aantoonbaar inefficiënt  is doordat het geen rekening houdt met de grote verschillen tussen leerlingen?

Groeiende diversiteit versus homogeen groeperen

Laten we de krachten die dit bewerkstelligen benoemen en een einde proberen te maken aan de al decennia durende impasse in de ontwikkeling van gewoon onderwijs voor zoveel mogelijk kinderen. Het project ‘Zorgverbreding’ uit de jaren tachtig, het project Weer Samen Naar School uit de jaren negentig en nu dan  Passend Onderwijs, alle drie zijn vastgelopen op de manier waarop wij onderwijs organiseren: een diversiteit aan leerlingen homogeen groeperen en daarbinnen normatief beoordelen. Als die diversiteit groter wordt neemt dus ook de spanning in de school toe. Daar wil je als leraar geen onrustige of langzaam lerende kinderen bij hebben.

Flexibel met tijd

Anders organiseren? Een voorstel. Laat om te beginnen de tijd in de school los. Geef leerlingen de tijd die ze nodig hebben, niet meer en niet minder, dan valt er al heel wat druk van de ketel. Laat leerlingen doen wat ze kunnen, niet wat ze zouden ‘moeten’. In onderzoekersjargon: laat de variabele tijd van een onafhankelijke variabele een afhankelijke worden.

Leerlingen verantwoordelijkheid geven

In ons land zijn er voldoende voorbeelden van basisscholen die hier ervaring mee hebben en die laten zien dat het kán. Zullen we deze scholen in het programma van de onderwijsweek 2018 opnemen en laten zien hoe onaangename werkdruk vermeden kan worden door je onderwijs anders te organiseren en, daarmee samengaand, je leerlingen meer eigen verantwoordelijkheid te geven?

In dat geval zal er mogelijk over het salaris nog gesteggeld worden, maar komt onderwijs in ieder geval zelfbewuster en vitaler naar buiten, niet als een domein waar je niet werken wil.

Enkele vragen n.a.v. dit artikel

Naar aanleiding van het bovenstaande artikel, stelt Machiel Karels de onderstaande vragen aan Luc Stevens.

Wat zijn gevolgen voor leraar, leerling en schoolleider?

De hoge werkdruk staat dus in verband met het onderwijssysteem en is een automatisch gevolg van de organisatie van het onderwijs. Wanneer je de tijd als standaard loslaat, gaan leerlingen zich op een andere manier differentiëren. Dit betekent overigens niet meteen dat er individueel onderwijs ontstaat. Deze flexibiliteit in het organisatiemodel heeft inderdaad gevolgen voor de leraar, voor de leerling en voor de schoolleider.

Wat vraagt dit van leraren?

Aan de leraren zullen dan niet alleen didactische eisen gesteld worden, maar met name ook eisen op het relationele vlak. Zodra je met verschillen rekening gaat houden, ga je met de leerlingen op een andere manier aan de slag. Dan worden er meer relationele kwaliteiten gevraagd dan bij het werken met het instructiemodel. De interactie spitst zich meer toe op wat de leerling op zich neemt en wat hij aan kan. Wanneer je dat doet, voorkom je verveling en frustratie.

“Zodra je met verschillen rekening gaat houden, worden er van leraren meer relationele kwaliteiten gevraagd dan bij het werken met het instructiemodel.”

Wat betekent dit voor leerlingen?

Een dergelijke organisatorische verandering vraagt van de leerlingen meer zelfsturing. En dat kunnen ze over het algemeen heel goed. Dat weten we uit onderzoek en dat zien we in de praktijk bij de scholen die al op deze manier werken. Om zelfsturing te kunnen laten zien, moeten de leerlingen wel in een omgeving werken die hen daar aanleiding toe geeft. Leraren moeten hen daartoe meer ruimte en vooral meer verantwoordelijkheid geven.

Ouders vragen deze zelfstandigheid en verantwoordelijkheid al heel lang van hun kinderen. Dit blijkt uit onderzoek en het is te zien in de praktijk. In het traditionele onderwijssysteem worden ze echter weer afhankelijk gemaakt.

Een flexibele organisatie van het onderwijs zorgt er voor dat leraren meer energie kunnen steken in het recht doen aan de verschillen tussen leerlingen.

Welke rol heeft de schoolleider?

De schoolleiders die ik ken en die werken in een school die flexibel georganiseerd is, zijn sterk overtuigd van het belang van deze kanteling. Zij hebben de besliste wil om het anders te doen dan het traditionele leerstofjaarklassensysteem. Tegelijkertijd hebben zij de zorg voor de leraren. Ze weten dat een flexibele organisatievorm hoge eisen aan de leraren stelt. Vanuit die wetenschap geven zij veel ruimte aan de professionele ontwikkeling van de leraren.

De schoolleider wil dat leraren in pedagogisch opzicht dichter bij hun leerlingen komen. En daarom zal de schoolleider zelf dichter bij de leraren moeten komen. Op deze manier kan een schoolleider de school als ontwikkelomgeving voor leerlingen én leraren verder brengen. Dat is pedagogisch leiderschap.

Verder lezen

Luc Stevens: Passend onderwijs bevestigt oude structuren
Onderwijs is alleen passend als het de kansen van kinderen als uitgangspunt neemt.

Luc Stevens over pedagogisch leiderschap
Aarzelingen, onzekerheden en verantwoordelijkheden van de schoolleider in de school als pedagogische gemeenschap.